خلاصهنويسي؛ راهي کوتاه و گويا براي يادگيري و بازخواني (ویژه دانش آموزان پایه دهم و یازدهم)
يکي از کارهاي بسيار مهمي که شما دانش آموزان عزيز در طي مطالعه و آمادگي براي کنکور بايد انجام دهيد اين است که از روش خلاصه‌برداري مطالب در زمان مطالعه بهره ببريد. همان‌طور که همه شما مي‌دانيد، خلاصه‌برداري، تاثير بسيار زيادي بر ميزان پيشرفت و يادگيري شما مي‌گذارد. با اينکه بيشتر دانش آموزان از اهميت خلاصه‌برداري مطلع هستند، اما روش‌هاي خلاصه‌برداري و شيوه‌هاي صحيح آن را نمي‌دانند. به همين دليل در اين مقاله تصميم گرفته‌ايم تا شما را با خلاصهنويسي، اهميت آن و شيوه‌هاي صحيح انجام اين کار، بيشتر آشنا کنيم.
دانش‌آموزاني که در هنگام مطالعه تنها به خواندن مطلب مي‌پردازند، نسبت به دانش‌آموزاني که در هنگام مطالعه، خلاصه‌برداري مي‌کنند، داراي بازده کمتري هستند و به همين علت، دانش‌آموز به مرور، علاقه خود را نسبت به مطالبي که مي‌خواند، از دست داده و نمي‌تواند به آن توجه کند؛ در نتيجه، مطالب به صورت فعالانه در ذهن وي پردازش نمي‌شود؛ به طور مثال، شما ناگهان متوجه مي‌شويد که در صفحه ۴۵ کتاب هستيد، بي‌آنکه بدانيد در همان صفحات گذشته، چه خوانده‌ايد؛ انگار فقط آنها را ورق زده‌ايد؛ پس اگر هنگام مطالعه، خلاصهنويسي کنيد، حاصل کار مفيدتر از زماني است که صرفاً مطالب را مي‌خوانيد؛ زيرا در زمان خلاصهنويسي، مغز شما، حالت فعال‌تري دارد و سبب ميشود که توجه شما به مطالب بيشتر شود، و احتمال آنکه مطالب را طوري پردازش کنيد که معناي شخصي براي شما داشته باشد، افزايش مي‌يابد.
براي دانش‌آموزاني که مشغول درس خواندن هستند، خلاصهنويسي به چهار دليل پيشنهاد ميشود:
اول اينکه هنگام مطالعه در عميق‌تر کردن يادگيري و دقيق خواني مؤثر است. دوم آنکه حجم و زمان مرور کمتر شده و امکان مرورهاي چندين باره را براي شما به شکلي سريع فراهم ميکند. سوم آنکه اگر خلاصهنويسي به شيوه‌اي صحيح انجام گيرد، به هنگام مرور و بازخواني، کارآيي بهتر و مؤثرتري در مقايسه با مطلب اصلي خواهد داشت، و چهارم آنکه، خلاصهنويسي، اين امکان را فراهم ميکند تا تمام مطالب و مباحث مرتبط با يک موضوع را که در کتاب درسي، جزوه، کتاب کمک آموزشي و هر منبع ديگري پراکنده است، در يک جا جمع آوري کرده، از پراکنده خواني جلوگيري نموده و در وقت و زمان خود صرفه جويي کنيد.
روش‌هاي مختلف خلاصه کردن
براي اينکه خلاصه نويسي کنيد، تنها يک ابزار مجزا لازم داريد و آن هم دفترچه يادداشت است. براي يک خلاصهنويسي خوب، شما بايد تمام خلاصه‌هاي يک درس را در يک دفترچه يادداشت کنيد و از خلاصه نويسي در برگه‌هاي پراکنده و صحافي نشده خودداري نماييد؛ زيرا با گذر زمان، حجم يادداشت‌ها افزايش خواهد يافت و ترتيب آنها به هم خواهد خورد و يافتن و مرتب کردن آنها زمان و انرژي زيادي مي‌طلبد و کاري خسته کننده خواهد بود. خلاصه نويسي، شامل: فنون مختلف يادداشتبرداري، حاشيه نويسي، خط کشي زير جملات، دسته بندي و علامت‌گذاري ميشود که بسته به شرايط و نوع مطالعه، مي‌تواند مختلف بوده و حتي براي يک درس، موارد متعددي را شامل شود.
۱- علامت گذاري :
بهترين فن مطالعه، درگير شدن با مطلب يا به اصطلاح، مطالعه فعال است. علامت‌گذاري، سريع‌ترين روش براي مطالعه فعال است و البته نکات مهم را نيز مشخص ميکند. زماني که مطلبي را مطالعه مي‌کنيد، جايي که براي شما سؤال باقي مي‌‌ماند و مطلب را به طور کامل متوجه نمي‌‌شويد، از علامت سؤال (؟) استفاده کنيد و کنار آن مطلب علامت بزنيد. هر جا که احساس نموديد مطالب، پرسش‌‌خيز بوده و در آن به نکته مهمي اشاره شده است، علامت تعجب (!) بگذاريد، و جايي که به يک کلمه يا عبارت کليدي برخورديد، دور آن را خط بکشيد و پاراگراف هاي مهم را با ستاره (*) مشخص کنيد. به طور کلي، هنگام مطالعه، استفاده از علامت گذاري، سرآغاز خوبي براي مطالعه دقيق و فعال است. دقت داشته باشيد که در استفاده از علامت‌‌ها و انتخاب جملاتي که خط کشي مي‌‌شوند، زياده‌‌روي نکنيد؛ چرا که در مطالعه‌‌هاي آتي و بازخواني مطالب، حوصله شما سر مي‌رود.
۲- خط کشيدن زير مطالب مهم :
يکي از شيوه‌هايي که در خلاصهنويسي به کار مي‌رود، خط کشيدن زير مطالب مهم است. معمولاً اين روش در ميان بيشتر دانش‌آموزان و داوطلبان از محبوبيت برخوردار است؛ زيرا هم راحت‌تر از يادداشتبرداري است و هم داوطلب احساس ميکند که مطالب مهم را بدون کمترين تغييري خلاصه کرده است. براي خط کشيدن زير مطالب مهم، بهتر است که از خودکارها، مدادها يا ماژيک‌هاي رنگي استفاده کنيد؛ مثلاً مطلب بسيار مهم را با يک رنگ، مطالب کمتر مهم را با رنگ ديگر و مطالب هر فصل يا موضوع را نيز با رنگي خاص خط بکشيد. انجام اين کار باعث ميشود تا هم مطالب، بيشتر در ذهن شما باقي بماند و هم تنوع بيشتري داشته باشد و زود خسته نشويد.
در خلاصهنويسي به روش خط کشيدن زير مطالب، بايد توجه داشته باشيد که با وسواس اينکه ممکن است مطلبي از قلم بيفتد، زير همه مطالب را خط نکشيد؛ زيرا حاصل کار، صفحه‌اي پر از خط در زير جملات ميشود، نه يادگيري بيشتر. اگر شما در هر صفحه، زير مطالب زيادي را خط بکشيد، احتمال کاهش يادگيري وجود دارد و نشانه آن است که اين وسيله را جانشين توجه واقعي به مطلب و برگرداندن مطلب به زبان خود کرده‌ايد. چيزي که هنگام انجام اين کار بايد مدّ نظر قرار دهيد و زير آن را خط بکشيد، اطلاعات مهم، مانند: نتيجه‌گيري‌هاي کلي، تعريف‌هاي کليدي و جمله‌هاي اصلي، که وظيفه آنها توضيح و تشريح نکات است، جملات کليدي، نکات تستي و … است؛ بدون اينکه به انديشه اصلي مطلب خدشه‌اي وارد آيد.
۳- حاشيه‌نويسي :
يکي از کارهاي مهمي که در خلاصهنويسي مي‌توانيد انجام دهيد، اين است که حاشيه‌نويسي کنيد. حاشيه‌نويسي، با هدف انتقال مجموعه‌اي از مطالب مهم و خلاصه شده از متني است که شما مطالعه کرده‌ايد. در حاشيه‌نويسي مي توانيد کليدي‌ترين جمله هر پاراگراف را استخراج و به زبان خود درحاشيه کتاب يا جزوه يادداشت کنيد. براي انجام اين کار، در پايان هر پاراگراف از خودبپرسيد که اين پاراگراف قصد داشت چه مطلبي را به من بياموزد، و آن را در يک جمله و با زبان خود، نه به صورت کتابي، بيان کرده و يادداشت نماييد؛ به علاوه مي‌توانيد سؤال، انتقاد يا هر مطلب ديگري را که مربوط به همان موضوع است و در جاي ديگري خوانده‌ايد، حاشيه‌نويسي کنيد. اين فرآيند به تمرکز فکر، دقت، حفظ و يادگيري بهتر شما کمک ميکند.
۴- دسته بندي :
يکي ديگر از روش‌هاي مهم خلاصه نويسي، دسته‌بندي است. به کارگيري اين روش، براي مباحثي مانند: تاريخ ادبيات يا احاديث درس دين و زندگي، که شامل دسته‌ها و طبقه بندي‌‌هاي مختلف است، بسيار مفيد است. روش انجام کار نيز به اين صورت است که بايد مطالب مختلفي را که مي‌توان در يک دسته قرار داد، يک جا نوشت و آنها را دسته بندي کرد؛ به عنوان مثال، ميشود شاعران را بر حسب قرن، يا احاديث را بر اساس اشخاص، دسته بندي نمود.
۵- يادداشت برداري :
اصلي ترين نوع خلاصه نويسي، يادداشت برداري است که مي‌تواند به يادگيري طولاني مدت و همين طور صرفه جويي در وقت شما کمک بسيار مؤثري نمايد. يادداشت برداري، عبارت است از برداشت کليدي ترين مفاهيم هر مطلب و ثبت آن در دفترچه‌اي جداگانه به شيوه‌اي خاص که در مرورهاي آتي کارايي داشته باشد. هر برگه يادداشت برداري شده بايد داراي دو ويژگي مهم باشد:اول اينکه بايد خلاصه و کليدي باشد؛يعني آنچه را که يادداشت مي‌کنيد، بايد حجمي بسيار کمتر از آنچه که در متن اصلي موجود است، داشته باشد. دومين ويژگي يادداشت برداري، تداعي‌گر بودن يادداشت‌‌هاست؛ يعني همه آنچه را که پاراگراف و متن قصد انتقال آن را داشت، اين يادداشت‌ها بتواند به شما انتقال دهد و يادآوري نمايد؛به بيان ساده، يادداشت ها بايد مفيد، اما مختصر باشند.
ممکن است که در ابتدا، شما در به کارگيري هر يک از اين روش‌هاي خلاصهنويسي، با مشکل مواجه شويد، اما اگر بخواهيد و اراده کنيد که مطالعه خوبي براي کنکور داشته باشيد، حتماً مي‌توانيد به تدريج، مطالب را به بهترين شکل ممکن خلاصه برداري کنيد. به خاطر داشته باشيد که يک مطلب، بسته به اهميت و تستي بودن آن، مي‌تواند به همه اشکال يا يک شکل خلاصهنويسي شود.
درخلاصه‌نويسي، نکات زير را بايد رعايت کنيد تا در وقت خود صرفه جويي کرده و از زحمت خود هم بهترين نتيجه را بگيريد:
۱- يکي از راه‌هایي که به کارآیی يادداشت‌ها به هنگام ثبت کلمات مهم کمک می کند، به کار نگرفتن کلمات اضافي است. در خلاصهنويسي، هر قدر اطلاعاتي با کلمات کمتر و عبارت‌هاي کوتاه‌تر نقل شود، کارآيي آن بالاتر است؛ بنابراين، هنگامي که اطلاعات نسبتاً زيادي را در چند کلمه خلاصه مي‌کنيد، يادداشت‌هاي شما کارآیی بیشتری دارد. در يادداشت‌ها بايد هدف شما اين باشد که حتي‌الامکان مطالب مختلف اعم از درس معلم، کتاب و جزوه را در جمله‌هاي کوتاه و مفيد بگنجانيد. انجام اين کار سبب ميشود که توجه شما صرفاً به اطلاعات مهم متمرکز شود. بايد از اين گونه جمله‌ها، يعني از جمله‌هايي که کلي‌ترين و محوري‌ترين اطلاعات را در بر دارند، يادداشت برداريد و به جمله‌هايي که از لحاظ اهميت ساختاري، ضعيف و حاوي اطلاعات جزيي‌ترند، توجه چنداني نکنيد.
۲- در خلاصهنويسي، ابتدا بايد کليات موضوع مورد توجه قرار گيرد و موضوعات به صورت نمودار درختي رسم شود و سپس به جزييات آن موضوع پرداخته شود. در خلاصهنويسي بايد دقت کرد که معمولاً ايده و نکته اصلي در دو جمله اول پاراگراف بيان شود و بقيه پاراگراف، شامل توضيحات اين مطلب باشد؛ اما يادآوري اين نکته بدان معني نيست که بقيه متن، مهم نيست، بلکه در ادامه متن بايد به کلمات کليدي به کار رفته شده در آن، مانند: «نخستين»، «مهم‌ترين عامل»، «بيشترين تاثير»، «نکته اساسي»، «در نتيجه» و مثبت يا منفي بودن افعال توجه کرد.
۳- يکي از کارهايي که مي‌توانيد در خلاصهنويسي انجام دهيد، اين است که طرز ارتباط موضوعات اصلي و فرعي را به کمک نمودار درختي نمايش دهيد تا به درک بهتر مطالب کمک کند.
۴- در هنگام مطالعه مباحث درسي، ابتدا به کشيدن خط در زير مطالب اصلي، مهم و با اهميت بپردازيد و سپس خلاصهنويسي کنيد؛ زيرا انجام دو فعاليت مجزا، يادگيري و خلاصهنويسي در يک زمان واحد، باعث ايجاد اخلال و عدم تمرکز در انجام هر دو عمل ميشود.
۵- خلاصهنويسي شما، چنان‌چه شامل خلاصه مباحث درسي، نکات مهم در کتاب درسي و جزوات يا تست‌هاي غلط و «نزده» شما در آزمون‌ها و مجموعه‌هاي تست باشد، داراي ارزش درسي بالاست و الزاماً نبايد فقط از داخل کتاب يا جزوه شما جمع‌آوري شود.
۶- هنگام مطالعه مطالب خلاصهنويسي شده، که حاوي خطوط اصلي و پيامدهاي مهم است، به کم اهميتي مطالبي پي مي‌بريم که در زمان خلاصهنويسي، مهم جلوه کرده‌اند يا به علت گذشت زمان و مرور مطلب، اهميت اوليه را ندارند؛ پس اين نکات را حذف کنيد.
۷- در خلاصهنويسي، به انتخاب سبکي مناسب با متن خلاصه شده، رعايت يکنواختي افعال از لحاظ زمان، توجه به حجم مطالب و عدم تصرف در پيام‌ها و محتواي متن اصلي، توجه کنيد. خلاصه درس‌هاي فرمولي و قاعده‌دار، مانند: درس‌هاي شاخه رياضيات، فيزيک، شيمي، منطق، گرامر انگليسي، قواعد عربي، دستور زبان فارسي و آيين نگارش، اقتصاد و آرايه‌هاي ادبي، از طريق يادداشت فرمول‌ها و قواعد، رسم نمودارهاي لازم و طبقه‌بندي دقيق اجزاي هر مبحث فراهم مي‌آيد و لازم است که به منظور تسلّط و يادآوري در مرور و بازخواني مباحث خلاصهنويسي شده، براي هر مورد مثالي آورده شود.
۸- چون اغلب قواعد، گاهي از سوي موارد استثنايي و تبصره‌ها نقض ميشود، اين نکات خلاف قاعده نيز بايد يادداشت و آموخته شود؛ در واقع، اهميت استثناها از قواعد خيلي بيشتر است و عموماً، سؤالات مهم و اساسي کنکور نيز از ميان اين مطالب استخراج ميشود. در درس‌هاي هم‌گروه رياضيات، توجه به اين نکته ضرورت دارد که بدانيم توانايي حل مسايل با توانايي تست‌زني خيلي تفاوت دارد، و مورد دوم، بسيار دشوارتر و انجام آن، مستلزم تمرين و تکرار فراوان است.
۹- در خلاصهنويسي درس‌هاي تشريحي و حفظ‌کردني، از قبيل: معارف اسلامي، تاريخ، جغرافيا، تاريخ ادبيات، جامعه شناسي، علوم اجتماعي، روان‌شناسي، فلسفه، زيست‌شناسي، زمين شناسي، ادبيات و شيمي (بخش‌هاي تعريفي و تشريحي)، بايد کل هر فصل يا گفتار را بخوانيد و مطالب اساسي و مهم را به شکلي برجسته مشخص سازيد و آن گاه نکات مشخص شده را نيز در يک دفتر جداگانه يادداشت کنيد.
۱۰- خط کشيدن زير جمله‌ها و يادداشتبرداري از خواندن تنها و خلاصهنويسي از جملات خط‌کشي شده، مؤثرتر است؛ پس بايد به هنر خلاصهنويسي مجهز بود تا از زمان، و نيز از امکانات، بيشترين استفاده را کرد.
۱۱- برخي از داوطلبان گمان مي‌کنند که خلاصهنويسي، باعث گرفته شدن وقت مطالعاتي آنها ميشود و نسبت به وقتي که براي آن صرف مي‌کنند، سود کمتري دارد؛ در حالي که اين موضوع برعکس است. از مزاياي خلاصهنويسي، بهره‌گيري از يادداشت‌هاي خلاصه نويسي شده در مدت زمان کوتاه و صرفه‌جويي در زمان، تسهيل در برخورداري از محتويات مهم کتب و جزوات در حجم کم، ايجاد انگيزه در دانش‌آموزان براي مطالعه، کمک در به خاطر سپردن مطالب و از ياد نرفتن آنها و کمک به تمرکز فکر هنگام خواندن کتاب و جزوه است.
۱۲- تاريخ يادداشتبرداري را در گوشه برگه يادداشت نماييد تا در زمانهاي خاص مرور سر درگم نشويد.
۱۳- به خاطر داشته باشيد که در برنامه‌ريزي خود، زمان‌هايي را بايد به مرور اختصاص دهيد و در اين زمانهاي مرور، به جاي مطالعه دوباره کتاب يا جزوه، خلاصه‌هايي را که برداشته‌ايد، مطالعه کنيد.
۱۴- در هر بار مرور خلاصه‌ها، نسبت به مرورهاي قبل، مي‌توانيد بخشي از خلاصه ها را که به طور کامل ياد گرفته‌ايد، حذف کنيد تا در وقت شما صرفه جويي شود.